ภายหลังพุทธปรินิพพานล่วงมาได้ ๔๐๐ ปี

พระเจ้ากนิษกะพระราชาแห่งชาวชมพูทวีป

 

ทรงนิมนต์พระอรหันต์ ๕๐๐ ให้มาประชุม

ทำการสังคายนาพระไตรปิฎกที่แคว้นกัศมีระ

 

ในบรรดาคัมภีร์วิภาษาว่าด้วยปรมัตถธรรมเหล่าใด

อันข้าพเจ้าได้พบต้นฉบับมาและแปลเสร็จสิ้นแล้วในวันนี้

 

ขอให้ธรรมเหล่านั้นจงชโลมใจแก่สรรพสัตว์ทั้งหลาย

เพื่อให้บรรลุถึงพระนิพพานอันประเสริฐแลพระโพธิญาณโดยเร็วพลันเทอญ

 

—————————————-

 

พระเจ้ากนิษกะ หรือ กณิษกะ, กาณิษกะ พระโอรสแห่งพระเจ้าวีมะกัทผิเสส (หรือ วิมะกัลปิศะ)

 

พระปรมาภิไธย ภาษากรีก-แบกเตรีย : ϷΑΟΝΑΝΟϷΑΟ ΚΑΝΗϷΚΙ ΚΟϷΑΝΟ [ŠAONANOŠAO KANIŠKI KOŠANO],

สันสกฤต : 𑀫𑀳𑀸𑀭𑀸𑀚 𑀭𑀸𑀚𑀥𑀺𑀭𑀸𑀚 𑀤𑁂𑀯𑀧𑀼𑀢𑁆𑀭 𑀓𑀸𑀡𑀺𑀱𑁆𑀓 [มหาราช ราชธิราช เทวปุตฺร กาณิษฺก]

 

พระเจ้ากนิษกะ สมเด็จพระจักรพรรดิแห่งจักวรรดิกุษาณะ พระองค์ที่ ๔ ขึ้นครองราชย์ ในราชวงศ์กุษาณะ เมื่อราว ค.ศ. ๑๒๗-๑๕๐ (พ.ศ. ๖๗๐-๖๙๓) ราชวงศ์นี้เป็นราชวงศ์ต่างชาติเดิมเป็นชนเร่ร่อน แต่เข้ามาปกครองบริเวณเอเชียกลางและอินเดียเหนือ โดยรับวัฒนธรรมอินโด-กรีก ผสมอิราเนียน เป็นวัฒนธรรมหลักในการขับเคลื่อนจักรวรรดิ และยังให้การอุปถัมภ์พระพุทธศาสนาเป็นพิเศษ ในรัชสมัยของพระองค์ มีเรื่องเล่าในบันทึกการเดินทางของพระเสวียนจั้ง (大唐西域記 : T2087) ระบุถึงการทำสังคายนาของนิกายสรรวาสติวาทที่กัศมีระ เมื่อท่านเดินทางถึงแคว้นนี้ กล่าวสรุป โดยยกส่วนสำคัญมาดังนี้

 

 

 

พระเจ้ากนิษกะ พระเจ้าแผ่นดินแห่งแคว้นคันธาระ เสด็จสืบราชสมบัติได้รับซึ่งไอศวรรย์ หลังพระตถาคตเจ้าปรินิพพานล่วงมาแล้วได้ ๔๐๐ ปี พระองค์มีพระราชอำนาจแผ่ไพศาล หัวเมืองน้อยใหญ่ต่างยอมอ่อนน้อมสวามิภักดิ์

 

เมื่อทรงเว้นว่างจากพระราชกิจ พระองค์จักทรงศึกษาพระวจนะแห่งพระผู้มีพระภาคเจ้าเป็นประจำ โดยจะเชิญภิกษุจำนวนหนึ่งรูปมาเพื่อแสดงพระธรรมเทศนาในเขตพระราชฐานทุกๆ วัน แต่เนื่องพระภิกษุมาจากนิกายต่างกัน จึงมีความเห็นไม่ตรงกัน

 

พระองค์ทรงรู้สึกสงสัยอย่างยิ่ง และไม่สามารถหาคำตอบให้คลายข้อกังขาได้ ขณะนั้นพระปารศวะเถระกล่าวว่า: ‘เมื่อพระตถาคตเจ้าปรินิพพานล่วงไป เป็นเวลาช้านานแล้ว สาวกแตกแยกกันหลายนิกาย คณาจารย์ก็มีวาทะต่างกัน แต่ละคนยึดถือสิ่งที่ได้ยินและเห็น จนขัดแย้งกันดุจหอกกับโล่

 

—————————————-

 

 

เมื่อพระราชาได้ฟังเช่นนั้นแล้ว ทรงรู้สึกสลดพระทัยอย่างยิ่ง ทรงปริเทวนาการอยู่นาน แล้วตรัสกับพระเถระเจ้านั้นว่า :

 

“เพราะว่าโยมยังได้รับวิบากอันหยาบจากเศษแห่งบุญกุศลอยู่ จึงได้สืบราชสันตติวงศ์ต่อจากบูรพกษัตริย์ ทว่าโยมยังห่างไกลจากการเป็นพระอริยเจ้า แต่ก็ยังนับว่าโยมยังมีโชคอยู่ ที่โยมไม่กล้าที่จะละเลยความต่ำต้อยของตนในข้อนั้นได้ โยมขออุทิศตนเพื่อสืบทอดพระธรรมคำสอนให้เจริญขึ้น ตามแต่ละนิกายที่ได้ยึดถือมา โดยจักให้อธิบายความตามในพระไตรปิฎก”

 

พระปารศวะเถระกล่าวว่า : “มหาราชได้ปลูกฝั่งกุศลมูลมาแต่ปางก่อน สั่งสมบุญบารมีไว้มาก ทั้งยังสนพระทัยในพุทธธรรม และสิ่งนี้เป็นสิ่งที่อาตมาปรารถนา”

 

พระราชาจึงทรงออกพระราชโองการไปทั้งใกล้และไกล นิมนต์พระอริยบุคคลผู้มีปัญญาให้มาประชุมกัน ในบัดนั้นมีผู้มาจากทิศทั้ง ๔ มาประชุมกันประดุจซี่ล้อที่มาบรรจบกันที่ดุ้มล้อ แม้ระยะทางยาวไกลนับหมื่นลี้ ท่านก็มาอย่างรวดเร็วดุจดาวตก บรรดาพระเถระผู้เป็นปราชญ์ปรีชาก็ได้มาประชุมกันอย่างพร้อมเพียงแล้ว ในสัปดาห์นั้นพระองค์ทรงถวายจตุปัจจัยไทยทาน แต่เมื่อจะทำการวิสัชนาพระธรรมะ ก็เกรงว่าความวุ่นวายจะเกิดขึ้น

 

—————————————-

 

 

พระราชาจึงกราบเรียนต่อบรรดาคณะสงฆ์ทั้งหลายว่า : “ขอพระคุณเจ้ารูปใดบรรลุถึงอริยผลแล้วจงอยู่ต่อ ส่วนรูปใดยังมีกิเลสพันธนาการอยู่ โยมขอนิมนต์กลับก่อนเถิด”

 

แม้เช่นนี้ก็ยังมีพระภิกษุจำนวนมาก พระองค์จึงทรงออกประกาศซ้ำอีกครั้งว่า : “ขอพระคุณเจ้ารูปใด ที่เป็นพระอเสขบุคคล (พระอรหันต์สิ้นกิเลส) แล้วจงอยู่ต่อ ส่วนพระเสขบุคคล (โสดาบัน สกทาคามี อนาคามี) โยมขอนิมนต์กลับก่อนเถิด”

 

ถึงกระนั้นก็ยังคงมีพระภิกษุจำนวนมาก พระองค์จึงทรงออกประกาศเพิ่มเติมอีกครั้งว่า: “ขอพระคุณเจ้ารูปใด สำเร็จวิชชา ๓ อภิญญา ๖ จงอยู่ต่อ ส่วนที่เหลือนิมนต์กลับ'”

 

แต่ก็ยังคงมีพระภิกษุจำนวนมาก พระองค์จึงทรงออกประกาศเพิ่มเติมอีกครั้งว่า: “ขอพระคุณเจ้ารูปใดเป็นผู้ทรงจำและเจนจบในพระไตรปิฎก และเข้าใจศาสตร์ภายนอกทั้ง ๕ ประการ จงอยู่ต่อ ส่วนที่เหลือนิมนต์กลับ”

 

สุดท้ายได้[พระอรหันต์]จำนวน ๔๙๙ รูป พระราชาประสงค์ให้มีการประชุมในแคว้นของพระองค์ แต่ขัดข้องด้วยสภาพอากาศไม่เอื้ออำนวยทั้งร้อนและชื้น ทรงดำริไปยังถ้ำหินที่เมืองราชคฤห์ซึ่งพระมหากัสสปะเคยทำการสังคายนา

 

พระปารศวะเถระและสงฆ์เหล่านั้นกล่าวว่า: “ไม่สมควร ที่นั่นมีเดียร์ถีย์ลัทธิภายนอกและพวกปรัปวาทมากมาย มีที่ความเห็นที่ขัดแย้งกันจนยุ่งเหยิง จักไม่มีเวลาตอบโต้กันแน่แท้ แล้วไฉนเลยจะมีเวลามาแต่งอรรถกถา ?

 

[หมายเหตุ : ในขณะนั้นคณะสงฆ์นิกายมหาสังฆิกะ มีอิทธิพลและเจริญในแคว้นมคธ อีกทั้งนิกายสรรวาสติวาทถือตัวเป็นฝ่ายสถวีรวาท จึงไม่ถูกกับนิกายมหาสังฆิกะ ที่มีศูนย์กลางอยู่ที่กรุงปาฏลีบุตร เมืองหลวงแห่งใหม่ของแคว้นมคธ (เมืองราชคฤห์ คือเมืองหลวงเก่า) ]

 

จิตใจของคณะสงฆ์ในการประชุมนี้ ต่างมุ่งมาที่แคว้นนี้ แคว้นนี้ล้อมรอบด้วยภูเขาที่มั่นคงทั้ง ๔ ด้าน มีพญายักษ์คอยปกป้อง ดินแดนอุดมสมบูรณ์ด้วยทรัพยากร และเป็นสถานที่ที่เหล่าพระอริยเจ้าและเทพยดามาเยือนและพำนักอยู่'”

 

พระเถระทั้งปวงก็กล่าวเป็นเสียงเดียวกันว่า : ‘เห็นชอบ”’ พระราชาพร้อมกับพระอรหันต์ทั้งหลายได้เดินทางมาสร้างสังฆารามขึ้นใหม่ ทำการสังคายนาพระไตรปิฎก และปรารถนาจะแต่งคัมภีอภิธรรมมหาวิภาษาศาสตร์

 

 

การทำสังคายนาในครั้งนี้ ในเอกสารทางวิชาการในประเทศไทยกล่าวว่าเป็นการสังคายนาแบบผสม ระหว่างนิกายสรรวาสติวาทและมหายาน แต่จริงแล้วเป็นสังคายนาของฝ่ายสรรวาสติวาท เพียงอย่างเดียว โดยการทำสังคายนาทำเฉพาะพระไตรปิฎกของนิกายสรรวาสติวาท และไม่ได้ทำการสังคายนามหายานสูตรใดเลย

 

แต่การผสมนั้นหมายความถึงพระสังคีติกาจารย์ จำนวน ๕๐๐ รูป เป็นพระอรหันต์ ๔๙๙ รูปเป็นพระโพธิสัตว์ ๑ รูป

เรื่องเล่าในบันทึกการเดินทางของพระเสวียนจั้ง สรุปโดยย่อดังนี้

 

พระวสุมิตรครองจีวรมายืนอยู่นอกประตูสังฆารามที่กำลังจะทำสังคายนา พระวสุมิตรถูกตำหนิโดยเหล่าพระอรหันต์ว่า ท่านยังไม่สิ้นกิเลส จึงไม่สมควรปรากฏตัวในที่ประชุมสงฆ์ในครั้งนี้ และแนะนำให้พระวสุมิตรไปปลีกวิเวกปฏิบัติธรรม เพื่อบรรลุอรหันต์ผลเสียก่อน

แต่พระวสุมิตรตอบว่า ตนมีความเข้าใจในพระสัทธรรมและพระไตรปิฎกอย่างลึกซึ้ง แต่ปรารถนาพุทธภูมิ มิได้ต้องการอรหันตผล ครั้งนั้นเทวดาในสวรรค์เป็นพยานว่า พระวสุมิตรจะบรรลุพุทธผล และจะสืบทอดตำแหน่งพระศรีอาริยเมตไตรยในอนาคตต่อไป เมื่อเห็นดังนั้น เหล่าพระอรหันต์จึงขอโทษและยกย่องพระวสุมิตรให้เป็นพระเถระชี้ขาดในการทำสังคายนา

 

โดยการทำสังคายนานั้น นักวิชาการสันนิษฐานว่า เป็นการรวบรวมพระสูตร พระวินัย พระอภิธรรม ภาษาปรากฤต ในท้องถิ่นอินเดียเหนือ โดยเฉพาะภาษาปรากฤตคานธารี แล้วปริวรรตออกเป็นภาษาสันสกฤต อันเป็นภาษาราชการของจักรวรรดิกุษาณะ พร้อมแต่งคัมภีร์อรรถกถาขยายความ พระไตรปิฎกอีก ๓ คัมภีร์ ทำในสถานที่ชื่อว่า กุณฑลวันวิหาร (ปัจจุบันสันนิษฐานว่า คือหมู่พุทธสถาน Harwan Buddhist Monastery ชานเมืองศรีนคร รัฐชัมมูและแคชเมียร์)

 

 

 

พระอริยเจ้า ๕๐๐ รูป ได้ร้อยกรอง คัมภีร์อุปเทศศาสตร์《鄔波第鑠論》๑ แสนคาถา (โบราณเรียกว่า 《優波提舍論》เป็นการออกเสียงผิด) เป็นอรรถกถาขยายความ พระสุตตันตปิฎก《素呾纜藏》 (โบราณเรียกว่า 《修多羅藏》 ซึ่งเป็นการออกเสียงผิด)

ได้ร้อยกรอง คัมภีร์วินัยวิภาษาศาตร์ 《毘柰耶毘婆沙論》๑ แสนคาถา เป็นอรรถกถาขยายความ พระวินัยปิฎก 《毘奈耶藏》(โบราณเรียกว่า 《毘那耶藏》 ซึ่งเป็นการออกเสียงผิด)

 

ได้ร้อยกรอง คัมภีร์อภิธรรมวิภาษาศาตร์ 《阿毘達磨毘婆沙論》๑ แสนคาถา เป็นอรรถกถาขยายความ พระอภิธรรมปิฎก 《阿毘達磨藏》 หรือเรียกย่อว่า 《阿毘曇藏》

 

รวม ๓ แสนคาถา เป็นจำนวน ๙ ล้าน ๖ แสนคำ ซึ่งได้อรรถาธิบายพระไตรปิฎก ที่ถูกสืบทอดมาอย่างยาวนาน มีเนื้อความประกอบไปด้วยเสมือนกิ่งก้านที่แตกแขนงมากมายจนมิอาจทราบความได้ การแจกแจงเนื้อความทั้งความง่ายและลึกซึ่งในครั้งนี้ ทำให้เห็นหลักใหญ่ชัดเจน ข้อความที่ละเอียดอ่อนเหล่านี้จะถูกอธิบายอีกครั้ง และแพร่หลายออกไปให้กว้างขวาง เหล่าอนุชนจักได้อาศัยประโยชน์จากสิ่งนี้

 

 

พระเจ้ากนิษกะรับสั่งให้นำแผ่นทองแดง มาจดจารจารึกข้อความเหล่านั้นไว้ จากนั้นจึงบรรจุลงในหีบศิลาและสร้างพระสถูปขึ้นมา เพื่อเก็บรักษาปิฎกไว้ในนั้น

 

พระองค์ยังได้มีพระบัญชาให้เหล่ายักษ์คอยป้องกันรักษาอาณาจักร เพื่อไม่ให้พวกเดียรถีย์นำคัมภีร์เหล่านี้ออกไป เพื่อไว้ให้เป็นที่ศึกษาหาความรู้จากคัมภีร์เหล่านี้

 

เมื่อทรงจัดสังคายนาสำเร็จลง ทรงเสด็จนิวัตพระนครหลวงของพระองค์ จากนั้นได้ออกไปยังประตูเมืองทางตะวันตก หันไปทางตะวันออกและทรงคุกพระชงฆ์ลง ถวายเมืองแก่คณะสงฆ์พร้อมบริษัททั้งปวง

 

——————————

 

ภาพในจินตนาการ พระเจ้ากนิษกะ สมเด็จพระจักรพรรดิแห่งจักวรรดิกุษาณะ พร้อมหมู่ภิกษุในกัศมีระ พระเจ้ากนิษกะทรงครองผ้ากาษายะสำหรับฆราวาส ก่อนที่จะทรงศีล เมื่อจะสมาทานศีลจะเปลื้องเครื่องทรงออก ตามแบบประเพณีในพุทธศาสนาฝ่ายอินเดียเหนือ